Een utopisch verlangen
Als in ons universum – dat zo rijk is aan dwalingen, legendes, historische gegevens en onware berichten – iets net zo waar is als het feit dat Superman Clark Kent is, dan is het absoluut waar. Zo niet, dan kan er altijd weer een vraagteken bij worden geplaatst…Dwazen hebben geloofd (en sommigen geloven het nog steeds) dat de aarde hol is. Maar iedereen weet te vertellen dat in het universum waarover in de Odyssee wordt verteld de aarde plat was.
Umberto Eco, 2013, 441.
Wie had zich een jaar geleden kunnen voorstellen dat we nu surfen naar een derde golf. Tenminste als we afgaan op de deskundigen van het OMT en het RIVM. Wie had zich een jaar geleden kunnen voorstellen dat we al zo gewend zijn aan het van huis uit werken dat het alternatief weer naar kantoor te gaan niet eens aantrekkelijk meer is. Wie had zich een jaar geleden kunnen voorstellen dat we van een intelligente lockdown in een strenge lockdown terecht zouden komen en al blij zijn als puberzoon of dochter weer een dag in de week naar school mag. Wie had zich kunnen voorstellen dat we ons neerleggen bij een avondklok, een één persoon per dag bezoekregeling en we opgetogen raken van de ruimte die we krijgen om met vier mensen te gaan sporten.
Wie had zich kunnen voorstellen dat er nog steeds grote delen van de samenleving maatschappelijk en economisch op slot zitten en we bedrijven dankzij tal van regelingen kunstmatig op de been moeten houden. Wie had zich kunnen voorstellen dat de premier de verkiezingsstrijd alleen kon op basis van zijn premierschap winnen, zijn leiderschap kon voeren en zijn eigen partijstandpunten ondergeschikt maakt aan de crisis. Van de wereld van vandaag hadden we ruim een jaar geleden geen schets kunnen geven. En komt er een wereld na COVID 19 die we als normaal gaan ervaren?
Zoeken naar een nieuw normaal
Toen COVID 19 nog nieuw was en we veronderstelden dat er na de eerste golf we deze crisis als kans moesten zien, waren er bespiegelingen over een nieuwe normaal: een betere balans tussen kantoor en thuis werken, we prezen de blauwe luchten en kregen eindelijk aandacht voor die andere sluipende verandering, waar David Attenborough afgelopen jaar getuigenis van deed. Als we dan toch netflixend op de bank zitten dan maar zijn indringende documentaire aanschouwen. Het nieuwe normaal kreeg navolging op politiek vlak. Zittende en aankomende politieke leiders omarmden het Building Back Better. McKinsey komt dagelijks met adviezen aan bedrijven hoe zich voor te bereiden op tijdperk na COVID 19.
De OECD waarschuwde voor een terugkeer naar een ‘business as usual’ waarin we op een destructieve manier met onze planeet aan het omgaan zijn. Post-covid investeringen moesten zijn gericht op duurzaamheid en veerkracht, waarbij we een aantal samenvallende crises in klimaat, biodiversiteit, maatschappelijke ongelijkheid zouden aanpakken. De focus moest liggen op wellbeing en inclusiveness. Joe Biden, Boris Johnson en Mark Trudeau adopteerden de slogan. Het World Economic Forum bracht Building Back Better nog een stap verder met ‘The great reset’: A new world could emerge, the contours of which it is incumbent on us to re-imagine and to re-draw.’
Covid 19 moet de wereld helpen in een post-pandemische wereld om een maatschappelijk en economische herstel te initiëren waarin duurzaamheid een leidend thema is voor herstel. Covid 19 moet helpen de vierde industriële revolutie vorm te geven. Regeringen wereldwijd zouden Covid 19 moeten aangrijpen om meer rechtvaardige uitkomsten te realiseren: markten zouden daarop moeten worden ingericht. Overheden moeten sturen op gelijkheid en duurzaamheid, en de innovaties moeten worden ingezet om een betere wereld te maken. Pijlers die Karl Schwab eerder heeft verwoord met een verschuiving van shareholder naar stakeholder capitalism.
Tegenover de utopische interpretatie staat een dystopische invulling, waar er sprake is van een moderne variant van de slinger van Foucault. Wie een samenzwering wil zien kan overal het bewijs vinden. Juist omdat Trudeau, Biden, Johnson dezelfde term hanteerden zijn Building Back Better opgevat als een codetaal waarin in de voorzichtige variant globalisme, ‘groene’ belastingen, energieheffing en opheffen van armoede een rol spelen. Anderen die deze bespiegelingen minder welgevallig zijn, zien hierin ontstaan van nieuwe horigheid, waarin geen persoonlijk eigendom bestaat, er meer ‘surveillance’ ontstaat, de weg wordt geëffend naar een basisinkomen, ondernemerschap wordt gesmoord en individuele vrijheid wordt opgeofferd. Een seriële opvolging van lockdowns doen het midden- en kleinbedrijf de das om, en doorbreken fundamentele voedselketens wereldwijd. Solidariteitsheffingen liggen op de loer en we moeten ons opmaken voor een nieuwe socialistische heilstaat.
Utopieën en dystopieën hebben gemeen dat hier een werkelijkheid achter wegkomt die we niet kunnen waarnemen. Zoals Umberto Eco schetst zijn imaginaire landen en utopieën dikwijls verbonden aan geheime genootschappen en broederschappen. De tempeliers, de vrijmetselaars en de graalridders leven in de hoofden van mensen. En misschien voeden deze beelden ook weer ons denken over het nieuwe normaal, of het verlangen naar een nieuw normaal. Een broederschap dat Davos als jaarlijks ontmoetingspunt heeft waarin de strategie voor de nieuwe wereld wordt bedacht. Borges die speelt met het fictie schetst een onvindbare plek als volgt.
Men vermoedt dat deze brave new world het werk is van een geheime vereniging van astronomen, biologen, chemici, algebraïsten, moralisten, schilders meetkundigen … geleid door een geniemens […] Eerst dacht men dat TIön niets dan chaos was, een onverantwoordelijke losbandigheid van verbeelding: nu weet men dat het een kosmos is, en de innerlijke wetten die het regeren zijn op schrift gesteld, al is het dan provisorisch.
(Jorge Luis Borges, 1940)
Het utopisch verlangen naar het nieuwe normaal
De politieke partijen hebben zich ver gehouden van de vergezichten die OECD en WEF ons hebben aangereikt. Zij zijn vooral bezig met de bedreiging zoals we die nog steeds ervaren: we bestrijden de crisis als een gezondheidscrisis. Het nieuwe normaal moet toch wel heel veel gelijkenis vertonen met het leven zoals we dat een jaar geleden kenden. Nadat we een jaar lang hebben gehoord dat de belangrijkste beloning voor ons goede gedrag het herwinnen van de vrijheid zou zijn, is de belofte inmiddels instrumenteel. Grootschalige vaccinatie plaveit immers de weg naar vrijheid. De eerste effecten zouden zichtbaar zijn: sommige politici durven het woord kantelpunt al in de mond te nemen, voorzichtig met de handrem erop. Fieldlabs moeten inzicht teven hoe we onze nieuwe normaal gaan vormgeven: het eerste experiment met de CoronaCheck is reeds uitgevoerd.
Die vrijheid lonkt, het bezoek aan mijn moeder zonder restricties en haar met een gerust hart een knuffel te geven na haar tweede inenting, de triple op een schaduwrijk terras, de vakantie op een zelfgekozen bestemming, collega’s ontmoeten op kantoor, vrienden uitnodigen zonder het gevoel te hebben me niet te gedragen, een voetbaltraining in een andere dan een 2 tegen 2 variant, alledaagse dingen die samen leven tot een samenleving maken. Alledaagse zaken die in ons bereik liggen maar ook plaatsvinden in een nieuw normaal.
Het normaal dat we naast ons paspoort een vaccinatiebewijs nodig hebben om ons nationaal en internationaal in vrijheid te bewegen, of een recente test waarbij we kunnen bewijzen dat we COVID 19 vrij zijn. Een normaal waar naast de tandenborstel een sneltest staat. Een nieuw normaal waarin mensen die zich niet willen vaccineren om religieuze of principiële redenen opeens niet solidair zijn met het grotere maatschappelijke belang. En waar de prijs voor dit principe een vorm van uitsluiting kan zijn. Een normaal waarin ons huisarrest wordt opgeheven met een nieuwe digitale groene kaart. Een normaal waarin COVID 19 endemisch gaat worden maar met een beleid dat op permanente crisisbestrijding lijkt. Een normaal waarin we als burger ongemerkt zoveel vrijheden hebben prijsgegeven dat we in de Romeinse traditie blij worden van brood en spelen: 5000 mensen die een Interland mogen bijwonen.
De WHO heeft een oude en een nieuwe definitie van groepsimmuniteit. De oude definitie komt sterk overeen met de wijze waarop onze overheid een jaar geleden tegen COVID 19 aankeek: uiteindelijk zouden we allemaal op enig moment het virus moeten krijgen: what doesn’t kill you, makes you stronger. Deze oude definitie van groepsimmuniteit zien we terug in India. Met een relatief jonge bevolking is het immuniteitssysteem versterkt. Europese landen zoeken hun heil in de nieuwe definitie van de WHO. Israël is misschien wel het lichtend voorbeeld met een stevig vaccinatieprogramma (vaccins in ruil voor data, waar klinkt dat naar?) en vaccinbewijzen die de samenleving open maken. Met het endemisch karakter wat onze deskundigen ook al voorspellen, betekent dat we ons nu al kunnen opmaken voor de volgende ronde van vaccinaties. De Britse variant, de Braziliaans variant, de Bretonse variant tot er een variant komt waar Pfizer, Moderna, AstraZeneca of Jansen niet in voorzien.
Een geschiedenis van imaginaire landen
Nadenkend over de contouren van het nieuwe normaal belandde ik in het boek van Umberto Eco, De geschiedenis van imaginaire landen. Hij leidt ons over een platte aarde naar de antipoden, hij brengt El Dorado in beeld, schetst de weg naar Atlantis, naar Mu, naar Hyperborea. Hij volgt het pad van de heilige graal en verkent de eilanden van Utopia van Thomas Moore. We passeren met hem Terra Australis en luilekkerland. En hij laat zien dat zelfs in de twintigste eeuw we nog tot nieuwe legendes in staat zijn, soms stoelend op publiek bekend bedrog, van een wereld in een concave aarde met een hoog intelligent ras en UFO’s die de poolgaten verlaten tot de legende van Rennes-le-Chateau. In de geschiedenis van onze mensen zijn we keer op keer in staat gebleken met de kennis van dat moment tot waarachtige en fabuleuze interpretaties te komen. In de vaste overtuiging dat we de waarheid aanschouwen. Hoe gaan we over vijf jaar kijken naar wat een breukvlak in de geschiedenis kan zijn: volgen we de sporen van een vierde industriële revolutie of leidt het breukvlak tot de apocalyptische invulling waar Attenborough voor waarschuwt. En met hem velen anderen.
Ik zou me graag willen voorstellen hoe de imaginaire wereld van 2025 eruit ziet. Of misschien wel die van 2022. Een wereld waarin voormalige denkers des vaderlands in gesprek gaan met virologen en epidemiologen. Een wereld waarin we elkaar niet wetenschappelijk de maat nemen maar bevragen en zo de kennis ontwikkelen die we nodig hebben in een wereld die permanent aan het veranderen. Dat we niet alleen oog hebben voor het hier en nu maar voor de dag na overmorgen. Dat we beseffen dat we meer aan embracement management moeten doen en minder outbreak management: iets meer oude WHO definitie en iets minder nieuwe WHO definitie, iets meer India en iets minder Israël. En waarin we COVID 19 zien als een rimpeling die ons wakker maakt voor meer fundamentele veranderingen om ons heen: nauwelijks zichtbaar, nauwelijks voelbaar, gemakkelijk te ontkennen tot het kantelpunt is bereikt.
Bronnen
https://www.weforum.org/agenda/2020/07/covid19-this-is-how-to-get-the-great-reset-right.
Umberto Eco, De geschiedenis van imaginaire landen en plaatsen (2013).
Jorge Luis Borges, geciteerd in Umberto Eco, De geschiedenis van imaginaire landen en plaatsen (2013, 325)